Monokültürler çağında yaşıyoruz. Her şeyin “tek” biçiminin geçerli olduğu bir çağda. Tohumun, tarımın, besinin; bilginin, tarihin, mimarinin; çeşidin, cinsin, kökenin; lisanın, dinin ya da devletin… Ve tahminen de yolun…
Monokültür, tarımdan ödünç alınmış bir terim; kültüre alınmışlığı ve öbür çeşitlerden yalıtılmışlığı belirtiyor. Bir çeşidin öteki çeşitlerle bağlantısının kısıtlandığı, bütünden koparılmış, yapay ve sonlu bir çevreyi bize anlatıyor. Doğal olayların giderek birer felakete dönüşmesi monokültür olarak kurulmuş bu kırılgan sistemler yüzünden. Düzlük, birebirlik, büyüklük ve çoraklık; hayvandaki virüsün, tarladaki zararlının, ormandaki yangının yahut kentteki sarsıntının daha da yıkıcı olmasına yol açıyor.
Bugün gerek yakıt gerekse elektrik iletim çizgileri dünyayı çepeçevre kuşatan tek ve büyük bir ağ görünümünde. Besin tedarik çizgileri da benzeri bir akışı sergiliyor; daha sürtünmesiz ve süratli hale gelirken her şey artık daha az merkezde daha büyük hacimlerde toplanıyor. Daha evvel farklı sepetlerde bulunan yumurtalar artık tek sepette. Her şey tıpkı kasanın içinde ve kasanın anahtarları birebir şahıslarda. Bu merkezler bir yandan çekim alanlarına dönüşürken öbür yandan “merkezin dışı” her geçen gün daha fazla lanetleniyor. Çöpler, toksik atıklar ve beşerler; savaş ve tabiat talanıyla birlikte bu merkezlerden lanetli alanlara ihraç ediliyor. Çeperler gözden çıkarılırken bir vakitler yuvamız olan gezegenimiz, artık mültecisi olduğumuz, ışıldadıkça ısınan tek ve dev bir çepere dönüşüyor. Elbette bilgi üretim ve yayım süreçleri de misal güzergâhları izliyor. İşte tam da bu yüzden bizlere dünyanın sonunu hayal etmek dışında öteki bir tasavvur reva görülmüyor.
AKLIN EGEMENLİĞİ
Yevgeni Zamyatin (Biz, 1920), bundan yaklaşık yüz yıl evvel şöyle yazıyordu erken bilim kurgu örneklerinden olan yapıtında:
“Yapmanız gereken, (…) ilkel şartlarda serbestçe yaşıyor olabilecek meçhul üyeleri aklın egemenliğine almak. Matematiksel olarak mutlak memnunluğu ayaklarına götürdüğümüzü anlayamazlarsa, onları mutluluğa taşımak da bizim misyonumuz.”
O günden bugüne monokültürün yolu değişmemiş olsa gerek; bilakis daha da perdahlanıp pürüzsüzleşmiş, artık hepimiz aklın egemenliği altına girmiş olabiliriz. Alışılmış, Andre Gorz’un iktisadi akılsallık dediği tipten bir akılsallık bu. Yani kâfi kategorisinin aşındığı, muhtaçlıklarının sınırsızlığı ön kabulüne dayanan, azamî faydayı hedefleyen, varlıkların kendi başına varlıklar olmasına müsaade edilmeyen bir akılsallık.
Oysa Levis Strauss (1962) Yaban Düşünce’de şöyle aktarıyordu aklın egemenliğine alınmak istenen meçhul yerli kabilelerin bilgeliğini:
“Güney Kaliforniya’nın bugün lakin pek nadir birkaç beyaz ailenin yaşayabildiği çölümsü bölgelerinde, sayıları birkaç bini bulan Coahuilla’lar doğal kaynakları bir türlü tüketemiyor, bolluk içinde yaşıyorlardı. Zira, görünüşte çok fakir olan bu ülkede, bu beşerler en azından 60 besinsel bitkiyle 28 tıbbi emelli bitki tanıyorlardı. Seminole’ler 250, Hopi’ler 350, Navaho’lar 500’ü aşan bitki tanıyorlardı. Filipinler’in güneyinde yaşayan Sabanun’ların bitkibilimsel sözcük dağarcığı 1000 terimi aşar, Hanunoo’larınki 2000’e yaklaşırdı. M. Sillans, birbirine komşu 12, 13 boyun lisan ve lehçelerinde yer alan yaklaşık 8000 tabirden oluşmuş budunbilimsel – bitkibilimsel dizelge yayımlamıştı.”
Günümüzde ortalama bir bireyin kaç bitki tanıdığını ya da sofralarımıza toplamda kaç çeşit besin girdiğini düşündüğümüzde, Strauss’un aktardığı yerli kabilelere kıyasla bilgi haznelerimizin nasıl çoraklaştırıldığını daha yeterli anlarız. Üstelik bu çoraklık bizlere zenginlik olarak sunulurken monokültürel sistemlerimiz dışında kalan farklı var olma ve bilme halleri lanetlenir. Böylelikle tıpkı ömrün öteki vehçeleri üzere aklın yolu da giderek “bir”leşir.
Tam da bu türlü bir noktada Boaventura de Sousa Santos, bilgi soykırımı (epistemicide) kavramından bahseder. Bilgi soykırımı bir bilgi sisteminin ana akım sistemler tarafından dışlanması, değersizleştirilmesi, susturulması ya da yok edilmesine karşılık gelmektedir. Santos, bilhassa “Epistemologies of the South” (Güney’in Epistemolojileri, 2014) kitabında Batı merkezli bilgi sistemlerinin nasıl global ölçekte bir bilgi inhisarı oluşturduğunu ve bunun lokal, klâsik, halk bilgilerini nasıl marjinalleştirdiğini gösterir. Santos bu epistemik tahakküme karşı bir tahlil olarak bilgi ekolojisi kavramını öne sürmüştür. Ona nazaran bilgi ekolojisi, farklı bilgi cinslerinin bir ortada var olmasını ve birbirleriyle etkileşim içinde olmalarını tabir eder. Çünkü Santos’a nazaran global bilgi adaleti olmadan global toplumsal adalet de mümkün değildir.
BİLGİ EKOLOJİSİ VE DİALOGO DE SABERES
Santos’un bu epistemolojik açılımı çiftçilerin global örgütü olan La Via Campesina’nın işleyişinde tesirli olmuş ve başta Güney Amerika olmak üzere global güneyde kitlesel çiftçi ve yerli hareketlerine ilham vermiştir. Dialogo de Saberes ismiyle bir prosedüre dönüşen bu yeni yaklaşım, yok sayılan halklar ve bilgi tipleri ortasında, Enrique Leff’in (2004) deyişiyle, üst bilgisini dayatan hâkim kültüre karşı kendini konumlandıran bir direniş diyaloğu olmuştur.
Başka bilme biçimlerine, bilgi ekolojilerine kapı aralamak, giderek daha fazla dışa savrulan çeperdekilerin diyalog kurmasından geçiyor. Bu diyalog süreci, yeniden Santos’un belirttiği üzere tabiatın metalaştırılmasını ve dünyanın ekonomizasyonunu sorgulayan telaffuzların ortaya çıkmasını sağlar. Bu süreçte totaliter ve tek tip hükümran dünya görüşünün tersine, özneler, daima oluşum halindeki bilgi ve gerçekliğin kolektif okumalarını yaratırlar.
Günümüzde dijital mecralar, bilgi yayım süreçlerinin pürüzsüz otobanlarına dönmüş durumda. Dijitalleşen irtibat her ne kadar şahıstan şahsa direkt erişimi ve çeperdekilerin etkileşimini mümkün kılıyorsa da algoritmaların boyunduruğundaki bu iletim biçiminin bilgiyi demokratikleştirdiği ve bir diyaloğa vesile olduğu söylenemez. O halde diyalog dendiğinde bilgilerin karşılıklı iletiminden çok daha fazlası anlaşılmalıdır. Temas etmeye, müsabakaya ve yüzleşmeye imkân veren mekânsallığın ve zamansallığın da düşünülmesi gerekmektedir. Bilgi ekolojilerinin inşasında “sahada olmak”, diğer bir deyişle olay mahallinde bulunmak, kederleri ortaklaştırmak ve bilgi alışverişini sürecin içinde deneyimlemek değer taşımaktadır. Bu tecrübe hiç kuşkusuz toplumsal şartlar kadar fizikî çevreyi de içerecek, kültür ve tabiatın birbirine aksi olmadığı bir desen sunacaktır. Yok sayılanların diyaloglarında “saha”, sorunun ve tahlilin iç içe geçtiği sonsuz bir uğraş ve yaratım alanına dönüşmektedir.
‘SAHADA OLMAK’ VE AKADEMİ
Bilgi ekolojileri, toplumsal hareketler kadar günümüzde akademinin tekrar inşa edilmesinde de tesirli olabilecek bir kavramsallaştırma sunuyor. Her ne kadar mevcut bilimsel metot ve gelenekler halihazırda doğrulanabilirliğe dayalı müşterek çoğulluklar sunuyorsa da akademik işleyiş bundan bağımsız olarak ele alınmalıdır. Günümüzde akademinin fonksiyonu de global ölçekte bir monokültüre dönüşüyor. Üstte tanımlanan merkezlerin içinde kurgulanan akademik işleyiş, tıpkı öteki sistemler üzere “merkezin dışı”nı lakin bir araştırma objesi ya da bir dış etraf olarak görmekte ve araştırma objesiyle araçsal ve yalıtılmış bağlar kurmaktadır. Bu türlü olunca akademinin ele aldığı sorunlar merkezin sorunlarıyla sonlu kalmakta, bilgi üretim süreçleri de tekrar bu merkezin ideolojik görünümünü yansıtmaktadır. Tam da bu noktada “sahada olmak” perspektifinin yolu, Santos’un bilgi ekolojileri kavramıyla ve Dialogo de Saberes metodolijisiyle kesişir.
Son vakitlerde, bilimsel süreçlerde bahsedilen bu yalıtılmışlığı aşmak için yaşayan laboratuvar (living lab) tekniğinden yararlanılmaktadır. Bu metodolojide laboratuvar üzere hudutlu bir alan ile ömür üzere sonsuz etkileşime açık bir işleyiş kavramsal olarak bir ortaya getirilmeye çalışılmakta ve süreç odaklı bir yaklaşım benimsenmektedir. Bunun yanısıra katı duvarlarla birbirinden ayrılan bilimsel disiplinler de artık iç içe geçmekte ve akademik çalışmalar transdisipliner bir nitelik kazanmaktadır. Bütün bu gelişmeler umut verici olsa da içinde bulunduğumuz Antroposen çağında bu yaklaşımlardan çok daha fazlası gerekmekte. Bilimsel bilgi üretim süreçlerine katkıda bulunan aktörler ile hayatın aktörleri yaratıcı ve dönüştürücü diyaloglar geliştirmelidir. Bu vesileyle bilgi üretim süreçleri artık “merkezin dışı”na taşınmalı ve gerek önümüzde en acil sorun olarak duran iklim kriziyle yüzleşmede gerekse yeni toplumsal tasavvurların geliştirilmesinde yepisyeni bir olay mahalli yaratılmalıdır.
Toplumsal umudun da bilgi monokültürlerince yok edilen kültürel mirasımızın kıymetli bir kesimi olduğunu unutmamak gerekir. Bu daralan tekçi ortamda kurduğumuz hayaller de artık maalesef dikey tarımdan, akıllı kentlerden, sentetik etlerden, fanuslardaki kurtuluş mitlerinden, öteki gezegenlerden öteye gidemezken; artık ve burada ayaklarımızın altında uzanan, hayatı anbean üreten toprak modülüne yine bakmak, kendimizi bilgi ekolojilerinin bir modülü olarak duyumsamamızı sağlayabilir. Böylelikle geçen aylarda kaybettiğimiz düşünür Fredric Jameson’un tabir ettiği, dünyanın sonunu hayal etmenin kapitalizmin sonunu hayal etmekten çok daha kolay hale geldiği merkezlerin dışına apansız çıkabiliriz.
Orada bizi farklı bilme biçimleri bekliyor olacak. Ve artık göç etmek zorunda olduğumuz yer, öte gezegenlerdense, tekrar kendi soluk mavi noktamız, yani ayaklarımızın altında uzanan bu üretken dünya olacak.
*Gıda yüksek mühendisi, sürdürülebilir güç uzmanı, yazar