Ekonomik büyüme önümüzdeki periyotta çok değer kazanıyor. Memleketler arası Para Fonu (IMF), global büyümenin bu yıl yüzde 3,2 ve 2025’te ise yüzde 3,3 olmasını bekliyor. Bu oran; yüzyılın başından pandemiye kadar olan yüzde 3,8 ortalamasının altında. Bu devirde bu düzeyin üzerine çıkmayı başarabilen ülkeler yol alacak.
Türkiye’nin ekonomik büyümede vakit kaybettiği, hepimizin malumu… Kuşkusuz büyümenin kalitesi de değerli; üretkenlik artışına dayalı bir büyümenin oldukça uzağında kaldık. Datalara bakacak olursak, 2013’te gayrisafi yurtiçin hasılada (GSYİH) bir trilyon dolar tepesine geldikten sonra tepetaklak gittiğimiz kayıp bir 10 yıl var. Trilyon dolara fakat geçen yıl ve bu yıl ulaştık tekrar… Çok kritik bir periyotta vakit kaybettik.
1923-2001 ORTASI ORTALAMA BÜYÜME YÜZDE 5
Türkiye’nin GSYİH büyüme grafiğine bakacak olursak, çok iniş-çıkışlı bir tablo görürüz. Bir yıl ya da en fazla üç yıl süren yüzde 7 üzere yüksek süratli bir büyümeden sonra yavaşlama ve daralmalar… Prof. Dr. Mehmet Hasan Eken’in araştırmasına nazaran, Türkiye iktisadı 1923-2021 devrinde ortalama yüzde 5,07 büyüdü. Dönemsel bazda en yüksek ortalama büyüme oranı yüzde 7.85 ile 1923-1938 devrinde gerçekleşti, en düşük ortalama büyüme oranı ise 1938-1950 devrinde yüzde 2 olarak gerçekleşti.
Türkiye’nin 2006 ile 2015 yılları ortasındaki ortalama büyüme suratı da yüzde 5,1 ve önümüzdeki yıllarda da bu oranın hayli altına iniliyor.
Bu yılın ikinci çeyreğinde, TÜİK’e nazaran, GSYH yüzde 2,5 büyüdü. Mayıs sonunda yüzde 5,7 olarak açıklanan birinci çeyrek büyümesi de yüzde 5,3 olarak revize edildi. Buna nazaran 2024 yılının birinci yarısında iktisat yüzde 3,9 dolayında büyümüş oldu.
ORTA GELİR TUZAĞINDAN ÇIKMAK İÇİN KİŞİ BAŞI GSYH 16.000 DOLARIN ÜZERİNE ÇIKMALI
Türkiye’nin orta gelir tuzağından çıkması gerektiği konusunda tüm ekonomistler hem fikir… Bir iktisadın muhakkak bir kişi başına gelir seviyesine ulaştıktan sonra orada sıkışıp kalması olarak tanımlanan orta gelir tuzağı tam Türkiye’nin halini anlatıyor. Orta gelir tuzağına yakalanan ülkelerin; düşük gelir kümesindeki ülkeler ile fiyat bakımından rekabet edemedikleri, yüksek gelir kümesindeki ülkeler karşısında da inovasyonlarının yetersiz kalması sonucunda düşük büyüme performansı sergiledikleri vurgulanıyor.
Aşılması gereken düzey, ekseriyetle ABD’nin kişi başı gelirinin (2024’te 81 bin 695 dolar) yüzde 20’si olarak kabul ediliyor. Yani Türkiye’nin orta gelir tuzağından çıkması için kişi başı gelirde kalıcı olarak 16 bin doları aşması gerekiyor. 2023 prestijiyle 12.849 dolarda…
Akademisyenler, ülkelerin bu gelir düzeyinden kurtulmaları için; ulusal tasarruf oranını arttırmaları, araştırma-geliştirme (Ar-Ge) yatırımları ve inovasyon kapasitelerini arttırmaları, nitelikli işgücü için beşeri sermaye yatırımlarına ayırdıkları kamu kaynağının ölçüsünü arttırmaları, fikri mülkiyet ve patent haklarını müdafaaları, işgücü piyasalarında ıslahat yapmaları ve toplam faktör verimliliğini arttırmaları gerektiğini vurguluyorlar.
BU VE GELECEK YILIN BÜYÜME ŞAMPİYONLARI…
IMF, Türkiye’de bu yıl yüzde 3, 2025’te yüzde 2,7 büyüme öngörüyor. Buna karşılık Nijerya, ucuz işgücü ve petrole dayalı iktisadı sayesinde 2024 ve 2025’in büyüme şampiyonu olacak. Büyüme şampiyonu olacak öteki ülkeler sırasıyla şöyle: Nijerya, Senegal, Hindistan, Gürcistan, Ruanda…
Bu yıl ve gelecek yıl Hindistan yüzde 7, Vietnam ve Kamboçya yüzde 6 ile yüksek teknoloji ve yapay zeka donanımı üretimi sayesinde en süratli büyüyen ülkeler ortasında yer alıyorlar.
EKONOMİ BÜYÜDÜKÇE YOKSULLUK VE EŞİTSİZLİK AZALIYOR
Ekonomik büyüme yoksulluğu azaltmada en tesirli silah… Kişi başına düşen ortalama GSYİH arttığında, en alt yüzdelik dilimdeki gelir de artıyor ve yoksulluk ve eşitsizlik azalıyor. Araştırmalar, dört yıl yahut daha uzun süren sakinlik periyotlarının, ülkeler içindeki gelir eşitsizliğini neredeyse yüzde 20 oranında artırdığını gösteriyor.
IMF Başkanı Kristalina Georgieva’nın Temmuz ayındaki yazısında vurguladığı üzere, global iktisat düşük viteste sıkışmış durumda ve bu durum yoksulluk ve eşitsizlikle gayrete büyük bir darbe vurabilir.
KISA UZAKLIK KOŞUSU DEĞİL BİR MARATON
Georgieva, pandeminin kriz yıllarını geride bıraktığımızı ve artık dünyanın yoksulluk ve eşitsizliği derinleştiren uzun periyodik bir zayıf büyüme periyoduna düşmesini önlemek gerektiğini söz ediyor. Şu tespiti yapıyor: “Aşırı yoksulluk, on yıllar süren düşüşün akabinde artarken, global açlık arttı ve ülkeler ortasındaki eşitsizlikte uzun vadeli düşüş durakladı. Sakinlik periyotlarında, yavaş iş yaratma ve fiyat artışı yapısal işsizliği artırıyor ve bir ülkenin gelirinin emekçilere aktığı hissesi azaltıyor. Öteki bir deyişle, düşük büyümenin olduğu bir dünyada ne kadar uzun mühlet sıkışırsak, dünya o kadar eşitsiz hale gelir.”
Ekonomik büyümeyi bir kısa ara koşusu değil bir maraton olarak düşünmek lazım. Tahminen de Türkiye ve öteki ülkeler bu yanılgıyı yaptı, dur kalk biçiminde büyüme yerine yüzde 5’in üzerinde süreklilik kazanan uzun vadeli seriler gerekiyordu. Bunu yapamayan ülkeler kaynaklarını israf ederken uzun vadeli ilerleme için talihlerini kaybettiler.
BÜYÜMEDE SON 20 YILIN ÖRNEK ÜLKELERİ
Yelpazenin öbür ucunda ise, yaklaşık 200 ülke ortasında öne çıkan; uzun yıllar boyunca sürdürülebilir, sağlam bir GSYİH büyümesi gösteren; Etiyopya, Ruanda, Moğolistan, Çin, Hindistan, Vietnam, Bangladeş, Filipinler, Ermenistan ve Gürcistan üzere örnekler var.
Örneğin Afrika’da Etiyopya son yirmi yıldır altyapısında iyileştirmeler yaparak, tarıma dayalı iktisadını bir üretim merkezine dönüştürme gayretinde çok kıymetli adımlar attı. Kapsamlı ekonomik kalkınma ve yoksulluk azaltma programlarıyla Ruanda, verimli ve demokratik siyasi kurumların bir vakitler iç savaş ve soykırımla harap olmuş bir ülkeye neler yapabileceğini gösterdi.
Yol boyunca birkaç tümsekle müsabakasına karşın Çin, önümüzdeki on yılda ABD’yi geçerek dünyanın en büyük iktisadı olma yolunda ilerlemeye devam ediyor. Bu ortada, 2027’ye kadar Almanya’yı geride bırakıp üçüncü büyük iktisat olması beklenen Bangladeş, Vietnam ve Hindistan, evvel kendilerini gelişen üretim merkezlerine dönüştürerek ve daha sonra daha yüksek katma bedelli bölümlere genişleyerek muvaffakiyete ulaştılar.
GÜRCİSTAN; ISLAHATLAR, EKONOMİK ÖZGÜRLÜK VE YABANCI SERMAYE
Orta Asya’nın dinamik ekonomilerinden biri olan Gürcistan, bilhassa iş yapma kolaylığı ve ekonomik özgürlükler ile ön plana çıkıyor, ekonomik özgürlükler endekslerin şaşırtan bir biçimde birinci sıralarda… Ayrıyeten, ekonomik ve toplumsal ıslahatlar yolunda değerli ve kapsamlı adımlar attı. Yolsuzluğu, düzenlemeleri ve bürokrasiyi azaltmak ve vergileri kolaylaştırmak için gerçekleştirilen ıslahatlar, ekonomik özgürlüğün her alanında üst hakikat harekete yol açtı. Bu yolla yabancı sermayeyi çekmeyi başardı. Pandemiden sonra iki yıl 2021 ve 22’de yüzde 10’un üzerinde, geçen yıl yüzde 7,5 büyüdü. Bu yıl yüzde 7,6 ve 2025’te yüzde 6 bekleniyor.
Bulgaristan son otuz yılda değerli bir dönüşüm geçirdi, Avrupa Birliği (AB) üyeliğinin takviyesiyle çok süratli büyüme kaydetti. Son derece merkezileştirilmiş, planlı bir iktisattan, AB’ye inançlı bir biçimde bağlı, açık, piyasaya dayalı, üst orta gelirli bir iktisada geçti. Bulgaristan’ın güçlü tarafları; makroekonomik istikrar, çeşitlendirilmiş üretim tabanı, düşük üretim maliyeti, fiyatlar bakımından göreli rekabet gücü ve turizm olarak sıralanabilir.
Romanya, son yirmi yılda istikrarlı bir ekonomik büyüme trendi sayesinde kişi başına düşen gelirini gelişmiş ülkeler düzeyine süratle yaklaştırdı. Petrol de dâhil çok sayıda güç kaynaklarına sahip olması Romanya iktisadının bel kemiğini oluşturuyor. Kömür doğal gaz ve petrol ekonomik açıdan ülkenin en kıymetli güç kaynakları ortasında yer alıyor. Romanya, doğal gazda tüketiminin üçte ikisinden fazlasını yerli üretimden sağladığı için, kendisini Rus gazına kritik bir bağımlılık içinde bulmuyor.
KİŞİ BAŞI ULUSAL GELİRİ REKOR ARTIRAN ÜLKELER
Hızla ve istikrarlı büyüme ile kişi başına GSYİH’larını rekor derecede artıran ülkelere imrenmemek elde değil. Çin, 2000 yılında 959 dolar olan kişi başı GSYİH’sını 2023’te 12, 614 dolara çıkardı. Tam 13 kat artış ya da yüzde 1,215 oranında…
AB üyeliğinin katkısıyla Romanya 2000’de 1,660 dolardan geçen yıl 18,419 dolara çıktı ve 11 katı ya da yüzde 1010 artış yaşadı. Türkiye, 2000’de 4,278 dolardan geçen yıl 12,986 dolara çıktı, yalnızca 3 katı ya da yüzde 204 artış var. Olağan ki muhakkak bir düzeyden sonra kişi başı ulusal gelirin katlanarak artması çok sıkıntı. Lakin, Şili ya da Arjantin üzere değil de, sürdürülebilir yüksek bir büyüme süratiyle örneğin Endonezya üzere yüzde 500’ün üzerinde kişi başı ulusal gelir artışı yakalasaydık kötü mı olurdu…
