Bilim insanları uzun müddettir lisan ve fikir ortasındaki bağı ve ne derecede iç içe geçmiş olduklarını, lisanın düşünmenin bir formda ön şartı olup olmadığını sorarak sorguladılar.
İngiliz filozof ve matematikçi Bertrand Russell soruyu düz bir evet ile cevaplayarak lisanın temel hedefinin “onsuz var olamayacak fikirleri mümkün kılmak” olduğunu öne sürmüştü. Fakat tabiata üstünkörü bir bakış bile Russell’ın niçin yanlış olabileceğini ortaya koyuyor: Hayvanların yüksek düzey billişsellik gösteren her cinsten sorunu çözme uğraşları için hiçbir sözcük gerekmiyor. Şempanzeler bir strateji oyununda insanları alt edebiliyor, New Caledonia’da yaşayan kargalar av yakalayabilmek için kendi aletlerini yapabiliyor.
Yine de beşerler şempanzelerde görülmeyen bir sofistikasyon düzeyinde kognitif misyonlar yerine getiriyor, diferansiyel denklemler çözebiliyor ya da görkemli senfoniler besteleyebiliyor. Bu çeşide özel muvaffakiyetler için lisanın bir forma sahip olması gerekli mi? Düşündüğümüz şeyleri inşa edebilmek için sözlere ya da sentaksa yapı iskelesi olarak gereksinim mı duyuyoruz? Yoksa beynin kognitif bölgeleri büsbütün hazır niyetleri daha sonrasında sözleri bağlantı yolu olarak kullanacağımız biçimde mi oluşturuyor?
Massachusets Teknoloji Ensititüsü’ndeki McGovern Beyin Araştırma Ensititüsü’nde lisan üzerine çalışan bir nörobilimci olan Eveline Fedorenko bu soruları cevaplandırabilmek için yıllarını harcadı. 2000’lerin başında Harvard Üniversitesi’nde öğrenciyken, “Dil, kanıyı doğurur.” hipotezinin akademide hâlâ kıymetli yer tuttuğunu hatırlıyor. Kendisi de bu görüşün taraftarı oluyor.
Fedorenko 15 yıl evvel araştırmasına başladığında, yeni beyin görüntüleme tekniklerinin yaygınlaştığı bir periyotta, bu fikri gereken titizlikle değerlendirmeye karar veriyor. Kısa bir müddet evvel Nature mecmuasında takip eden yıllardaki bulgularını özetleyen bir makalenin eş müellifliğini üstlenen Fedorenko’nun bakış açısında heyetin artık karara ulaşmış olduğu açık: lisan ve niyet aslında beynin farklı biçimde işlediği bambaşka bileşenler. Bilişselliğin yeni kuşak sorun çözmeden toplumsal mantığa kadar uzanan en yüksek düzeyleri, sözler ya da dilbilimsel yapılar olmadan ilerleyebiliyor.
Dil, kanılarımızı başkalarına iletmemizi ve hipersosyal çeşidimizin gelişmesi için vazgeçilmez olan bilgi ve yetenekleri gelecek kuşaklara aktarmamızı telepativari bir halde mümkün kılıyor. Lakin birebir vakitte afaziye sahip bir insan, bazen tek bir söz bile sarf edemese de, fikrin temeli olan bir dizi kognitif fonksiyonu yerine getirebiliyor. Scientific American, Fedorenko ile, dil-düşünce ayrımı ve büyük lisan modelleri üzere yapay zekâ araçlarının düşünme ve konuşma ortasındaki etkileşimi incelemek ismine neler yapabileceği üzerine konuştu.
[Röportajdan düzenlenmiş bir kesit aşağıdadır.]
Dil ve niyetin başka bileşenler olup olmadığı sorusunu yöneltmeye nasıl karar verdiniz?
Dürüst olmak gerekirse, lisanın kompleks niyetler için elzem olduğuna dair epey güçlü bir içgüdüm vardı. 2000’lerin başında, insanların hiyerarşik yapıları işlemek için epey uygun olan birtakım özel sistemlere sahip olduğu hipotezine çokça çekilmiştim. Lisan hiyerarşik yapılara dayanan sistemlerin en önemli örneğidir: sözler kalıpları, kalıplar cümleleri oluşturur.
Pek çok kompleks fikir de hiyerarşik yapılara dayanır. O yüzden düşündüm ki “Öyleyse, beynin, lisanın bu hiyerarşik yapılarını işleyen bölgesini bulmalıyım”. O vakitler bunu yapan yapının sol ön korteksin kimi kısımları olduğuna dair birtakım argümanlar vardı.
Ancak beyinde lisan ve öteki alanlar ortasındaki etkileşimi incelemek için kullanılan metotlar o kadar âlâ değildi. Bu yüzden ben de daha güzelini yapabileceğimi düşündüm. Ve sonra, bilimde sıkça olduğu üzere, işler pek de hayal ettiğim üzere gitmedi. Bu türlü bir beyin bölgesi için delil aradım lakin yoktu.
Dildeki hiyerarşik yapıları işleyen beyin bölgeleriyle tıpkı şeyi matematik ya da müzikte yapmanızı sağlayan bölgeler ortasında net bir ayrım olduğunu görürsünüz. Bilimin birden fazla içgüdüye ya da evvelki görüşlere dayanan hipotezlerle başlar.
Temel eğitimim, lisan bilimci Noam Chomsky’nin temsil ettiği geleneğe dayanıyordu. Bu geleneğin dogmasına nazaran lisanı düşünmek için kullanıyorduk, tıbbımızda lisanın evriminin sebebi düşünmekti. Hasebiyle eğitimimden edindiğim beklentim buydu. Fakat bilimle uğraşırken birden fazla vakit yanıldığınızı öğreniyorsunuz ve bu şahane bir şey zira işlerin gerçekte nasıl yürüdüğünü öğreniyoruz.
Düşünme ve lisanın başka sistemler olduğuna dair ne cins ispatlar buldunuz?
Kanıt iki farklı prosedürden geliyor. Biri bilim insanlarının yüzyıllardır kullandığı, temelde hayli eski bir formül: farklı yeteneklere sahip bireylerdeki, örneğin beyin hasarı olan insanlardaki eksikliklere bakmak.
Bu yaklaşımla afazinin bir tipi olan lisan bozukluğuna sahip bireylere bakabiliriz. Afazi, bir durum olarak yüzyıllardır inceleniyor. Lisanın fikir sistemleriyle nasıl bağlı olduğu sorusu için en bilgilendirici hadiseler, küresel afazi olarak isimlendirilen ve beynin sol yarım küresinde meydana gelen büyük bir hasar sonucunda bireylerin temelde lisanı manaya ve üretme yeteneklerini büsbütün kaybettikleri önemli bozukluk hadiseleridir. Bu önemli lisan bozukluklarına sahip bireylerin düşünme gerektiren misyonları yerine getirip getiremeyeceklerini sorabilirsiniz. Onlardan kimi matematik sorunlarını çözmelerini yahut bir toplumsal muhakeme testi yapmalarını isteyebilirsiniz. Elbette tüm talimatlar kelamsız olmak zorundadır zira bu şahıslar dilsel bilgileri artık anlayamazlar. Bilim insanları lisanı olmayan popülasyonlarla çalışmak konusunda hayli tecrübelidirler. Şimdi konuşamayan bebekleri ya da insan olmayan hayvan çeşitlerini çalışırlar. Yani talimatları kelamsız bir biçimde iletmek muhakkak mümkün. Bu çalışmadan elde edilen en kıymetli bulgu, önemli lisan bozuklukları olan beşerler ortasında şimdiye kadar test ettiğimiz tüm bilişsel misyonları çok güzel yerine getiren şahıslar bulunmasıdır.
Şu anda pek çok farklı tıpta misyonda test edilen bireyler bulunuyor. Düşünme diyebileceğimiz bu vazifeler matematik soruları ya da mantık bulmacaları çözmeyi, diğerinin ne düşündüğü ya da fizikî dünya üzerine akıl yürütmeyi içeriyor. Hasebiyle bu, afaziye sahip popülasyonlardan elde edilen büyük bir ispat yığını.
Diğer formül nedir?
İyi bir tamamlayıcı yaklaşım ise 1980’lerde ve 90’larda başlayan beyin görüntüleme yaklaşımıdır. Beşerler farklı misyonlarla uğraşırken kan akışı değişikliklerini ölçebilir ve iki sistemin başka mı yoksa örtüşük mü olduğu üzerine sorular sorabiliriz; örneğin, lisan bölgelerinizin matematik sorunlarını çözmenize yardımcı olan bölgelerle örtüşüp örtüşmediği üzere. Kelam konusu beyin görüntüleme araçları bu sorular için nitekim çok yeterli. Lakin bu soruları sorabilmem için evvel bireylerin beyinlerindeki lisan bölgelerini tanımlamak için muteber ve sağlam bir yola gereksinimim vardı, o yüzden mesleğimin birinci birkaç yılını bunu yapabilecek araçlar geliştirerek geçirdim.
Söz konusu lisan bölgelerini bulmak için bir yolumuz olduğunda ve bu bölgelerin yetişkinlikte hasar gördüğünde afazi üzere durumlara yol açtığını anladığımızda, beşerler birçok düşünme hareketinde bulunduğunda bu lisan bölgelerinin etkin olup olmadığını sorabiliriz. Yani laboratuvara gelebilirsiniz ve sizi bir tarama aygıtına sokup lisan bölgelerinizi size birkaç dakika süren kısa bir misyon vererek bulabilirim. Sonra da birtakım mantık bulmacaları ya da sudoku çözmenizi, karmaşık kimi işler bellek vazifelerini yerine getirmenizi ya da planlama ve karar verme aktiviteleri gerçekleştirmenizi isteyebilirim. Akabinde lisanı işlediğini bildiğimiz bölgelerin siz bu çeşit öteki vazifelerle uğraşırken etkin olup olmadığını sorabilirim. Halihazırda birçok düşünme vazifesi de dahil olmak üzere her türlü dilsel olmayan girdiyi ve vazifesi incelediğimiz düzinelerce çalışma var. Beşerler bu düşünme faaliyetlerine katıldıklarında lisan bölgelerinin temelde sessiz olduğunu tekrar tekrar buluyoruz.
Eğer düşünmek için değilse, o halde lisanın rolü nedir?
Şu anda yaptığım şey, sahip olduğum fakat sizin tahminen kısmi bir versiyonunu bildiğiniz kimi bilgileri paylaşmak. Bunu size lisan aracılığıyla aktardığımda, kendi bilginizi güncelleyerek ona zihninizde de sahip olabilirsiniz. Yani temelde telepati için bir kısayol üzere. Birbirimizin zihnini okuyamayız. Ancak içsel durumlarımızı birbirimize aktarmak için esnek bir yol olan lisan denen bu aracı kullanabiliriz.
Hatta aslında dünya hakkında öğrendiğiniz pek çok şeyi muhtemelen direkt deneyimlemek yerine lisan yoluyla öğrendiniz. Yani lisan hayli yararlı. Evrimsel avantajları nasıl sağladığını kolay kolay hayal edebilirsiniz: işbirliği gerektiren aktiveteleri kolaylaştırarak, araçların nasıl oluşturulacağı bilgisini aktararak ve toplumsal bilgiyi ileterek. Beşerler daha büyük kümelerde yaşamaya başladıkça çeşitli toplumsal ilgilerin kaydını tutmak daha kıymetli hale geldi. Örneğin size “O çocuğa güvenmiyorum,” diyebilirim. Ayrıyeten, gelecek kuşaklara bilgiyi aktarmak çok güç ve lisan bunu çok daha fonksiyonel halde yapmamızı sağlıyor.
İletişim kurmak için lisana sahip olduğumuz fikrine paralel olarak, son birkaç on yılda, insan lisanlarının sahip olduğu çeşitli özelliklerin (dünya genelinde konuşulan ve kayıt altına alınan yaklaşık 7.000 lisan vardır) bilgiyi verimli bir formda iletmek, algılanması kolay, anlaşılması kolay, üretilmesi kolay ve çocuklar için öğrenilmesi kolay hale getirmek için optimize edildiğini gösteren deliller birikmektedir.
Dil, insanları özel yapan şey mi?
Beyinsel evrimimizden biliyoruz ki kortikal tabakanın [beynin dış katmanının] birçok kısmı insanlarda epeyce genişledi. Beynin bu kısımları birçok farklı işlevsel sistem içeriyor. Lisan bunlardan biri. Lakin ayrıyeten öteki zihinler üzerine akıl yürütmemizi sağlayan bir sistem var. Yeni kuşak sorun çözmeyi destekleyen bir sistem var. Bilgiyi uzatılmış vakit aralıklarıyla entegre etmemizi, örneğin,birkaç olayı birbirine bağlamamızı sağlayan bir sistem var. Bizi insan yapan şey büyük olasılıkla kimilerinin dediği üzere tek bir “altın bilet” değil. Olan tek bir şey değil: muhtemelen birçok sistem daha sofistike hale geldi, daha büyük bir korteksi kapladı ve daha karmaşık niyet ve davranışlara imkân verdi.
Dil ve düşünme sistemleri birbiriyle etkileşime giriyor mu?
Nörobilimin elinde lisan ve fikir ortasındaki sistemlerarası etkileşimi incelemek için kusursuz araçlar yok. Lakin yapay zekâdaki ilerlemelerle ortaya çıkan enteresan yeni fırsatlar var; artık lisanı incelemek için GPT-2 ve halefleri üzere büyük lisan modelleri formunda bir model sistemimiz var. Bu modeller hakikaten âlâ lisan oluşturuyorlar, gramatik olarak harika ve manalı cümleler ortaya koyuyorlar. Düşünmede o kadar da yeterli değiller, bu da lisan sisteminin tek başına sizi düşündüren şey olmadığı fikriyle düzgün ahenk sağlıyor.
Ama biz ve pek çok farklı küme, insan lisan sisteminin bir modeli olarak yapay hudut ağı lisan modelinin bir versiyonunu ele aldığımız çalışmalar yapıyor. Sonra da bunu, insan fikir sistemlerine daha çok benzediğini düşündüğümüz bir sistemle, örneğin matematik uygulaması üzere sembolik bir sorun çözme sistemiyle ilişkilendirmeye çalışıyoruz. Bu yapay zekâ araçlarıyla en azından şunu sorabiliyoruz: “Bir fikir sisteminin, bir mantık sisteminin, dilsel temsilleri depolayan ve kullanan bir sistemle etkileşime girmesinin yolları nelerdir?” Bu nörosembolik yaklaşımlar, bu soruları ele almaya başlamak için heyecan verici bir fırsat sunuyor.
Büyük lisan modelleri, nörobilimsel açıdan lisanın nasıl işlediğini anlayabilmemize yardımcı olmak için ne yapıyor?
Bunlar esasen lisanın nörobilimini inceleyen araştırmacılar için birinci model organizmalar. Biyolojik bir organizma değiller lakin bu modellere dek, insan beyninden diğer lisan oluşturan bir şeyimiz yoktu. Münasebetiyle olup bitenler inanılmaz derecede heyecan verici. Anlamaya çalıştığınız gerçek biyolojik sistemler üzerinde yapamadığınız şeyleri modeller üzerinde yapabiliyorsunuz. Daha evvel büsbütün ulaşılmaz olan pek çok soruyu artık sorabiliyoruz: örneğin, gelişimle ilgili sorular.
İnsanlarda, natürel ki, çocukların aldığı dilsel girdiyi manipüle edemezsiniz. Çocukları lisandan mahrum bırakarak ya da girdilerini bir biçimde kısıtlayarak nasıl geliştiklerini gözlemleyemezsiniz. Ne var ki yalnızca belirli cinste dilsel girdiyle eğitilen ya da metinsel girdilerle değil, konuşma girdileriyle eğitilen bu modelleri inşa edebilirsiniz. Sonra da , belli biçimlerde eğitilen modellerin, dilsel davranışlar yahut beynin lisana verdiği yansılar açısından insanlarda gördüklerimizi daha âlâ yansıtıp yansıtmadığını görebilirsiniz.
Yani nörobilimcilerin uzun müddettir fare ya da makakları model organizma olarak kullandığı üzere, biyolojik olmayan ancak kendi biçimlerinde çok güçlü olan bu silikon modelleri artık, lisanın nasıl geliştiği, işlendiği ya da yaşlanmayla birlikte nasıl bozulduğuna dair birtakım istikametleri anlamaya çalışmak için kullanabiliriz.
Bu modellerin iç kısımlarına çok daha fazla erişimimiz var. Beyinle, en azından insan beyniyle uğraşmak için sahip olduğumuz yollar bu modellerle yapabildiklerimizle kıyaslandığında çok daha hudutlu.
* Gary Stix
İlk olarak Sivil Bilim’de yayınlanmıştır.
(KÜLTÜR SANAT SERVİSİ)